Hiçbir Osmanlı padişahının kişiliği ve saltanat dönemi II. Abdülhamid'inki kadar yoğun ve birbirine taban tabana aykırı yorumlara konu olmadı. Pek yakın bir dönemde yaşamış ve çağının belgeleri ortadan kalkmamış bulunduğuna göre bu şaşılacak bir şeydir. Böyle bir "muarnma"nın oluşmasına yol açanlar da hiç kuşkusuz onun yakın ve uzak çevresindeki kimselerle kendisinden sonraki dönemin tarihi kişisel öznel (subjektif) görüş açısıyla değerlendiren yazar ve siyasetçileridir.

Şöyle bir genelleme yapılabilir: Abdülhamid'in birtakım güncel hesaplaşmalar dolayısıyla bir simge gibi kullanılmış olması yüzünden "vasat" bilgiyle yetinenler şu ya da bu görüşe inanmak durumunda kalmışlar gerçeği öğrenmek isteyenler ise yeterli kaynaklar bulamamışlardır. Daha derinlemesine bakarsak söz konusu değerlendirmelerin arka planında yakın geçmişten bu yana süregelmiş önemli bir siyasal ve düşünsel çatışmanın izlerine rastlarız. Bu gelenekçilerle ilerlemeciler arasındaki çatışmadır. Başlangıçları çok daha önceye giden ancak Abdülhamid döneminde belirginleşen İkinci Meşrutiyet sonrasında yapılanıp bugünlere gelen bu çatışma düşünsel planda İslamcılık ve Batıcılık akımları olarak biçimlenmiştir. İslamcılık akımının temsilcileri Abdülhamid'in gerçek anlamda "Panislamizm siyaseti" izlediğini sandıkları ve yanlış buldukları her şeyde onun tahttan uzaklaşmasını sağlayan İttihatçıların parmağı olduğuna Cumhuriyet döneminde de ittihatçı çizginin sürdürüldüğüne inandıkları için Abdülhamid'i yüceltme yoluna gitmişlerdir. Batıcılık akımını savunan birçok kişinin de ötekiler gibi Abdülhamid'i "Panıslamist" olarak gördükleri ve onun Batıyla ilişkilerini bilmedikleri açıktır.

Günümüzde "Hangi Abdülhamid?" sorusunu ortaya atmanın onu şu ya da bu prizmadan görmenin yanlış bilgi sahibi olmak ve tarihi yanlış değerlendirmek gibi sakıncaları bir yana hiç yararı yoktur Dolayısıyla Osmanlı tarihinin oldukça uzun bir sürecinde tahtta kalmış ve üstelik imparatorluğu kendisini eksen alarak yönetmek için elinden gelen çabayı harcamış olan Abdülhamid artık nesnel tarihin prizmasından geçirilerek incelenmeli değerlendirilmelidir.