Felsefe Ahlâk ve Kelâmın Sentezi
İslâm düşüncesi dinî olduğu kadar aynı zamanda insanî yani aklî bir üretimdir. Bu düşünce sisteminde dikkatlerden kaçırılmaması gereken bir husus da ihyâ inşâ ıslâh ve tecdîd girişimlerinin altında güçlü bir aklın yattığıdır. Bu akıl nasslarla beraber yürüyen Müslüman aklıdır.
Felsefe-kelâm ilişkisi karşılıklı tartışmalar ve reddiyeler; yorum ve yorum felsefeleri; İslâm düşüncesinin klasik döneminde hâkim iki çizgi olarak kabul edilen rivayet ve dirayet tarzı ve her iki tarza göre eser yazanlar; bâtınî-zâhirî yaklaşımlar; mezheplerin kurucuları ve temel paradigmaları; düşüncenin sanatla birlikte harmanlandığı alanlar olan şiir ve edebiyat; Müslümanların iletişimin ötesinde fikir ve eser üretim araçları olan en yaygın üç ortak dili (Arapça Farsça Türkçe) yaşayan medeniyet dilleri olarak kullanmışlardır.
Nihayetinde rivayet ve dirayeti cem eden tarih tefsir ve hukuk ilminin büyük önderi Taberî; kelâmî akımların baş imamları Eş'arî ve Mâturîdî; bâtınî ve felsefî özgün akımlar İsmâilîlik ve İhvân-ı Safâ; İslâm Felsefesi'nin ve mantığın önderlerinden Sicistânî İbn Miskeveyh Nâsır-ı Hüsrev Âmidî Ebherî Nâsıruddîn Tûsî Necmeddîn Kâtibî Kutbuddîn Râzî; hem dinî ilimler hem de felsefî alanda söz sahibi olan Râgıb İsfahânî Gazâlî Fahruddîn Râzî Kâdî Sirâceddîn Urmevî İbn Atâullah İskenderî Kutbuddîn Şirâzî Şerif Cürcânî; dil düşünce ve edebiyat üstatları Ebû Ubeyde Ma'mer el-Müsennâ Kirmânî Ömer Hayyâm Ziyâuddîn İbnu'l-Esîr Sâdî Şîrazî Fuzûlî Niyazî Mısrî kadîm medeniyetin inşâsında ana figürler olarak varlık göstermişlerdir.