Ergoterapi bilimi temel teoriler modeller ve referans çerçeveleri üzerine kurulmuştur. Teoriler doğal dünyada gerçekleşen durumların nedenlerini açıklar. Örneğin kişi-çevre-rollerle ilişkili aktivite (okupasyon) referans çerçevesi bu üç bileşen arasında bir etkileşim olduğu teorisine dayanmaktadır. Araştırmacılar geçerli ve güvenilir modeller oluşturmak amacıyla hipotezler geliştirir ve test etmek için teorileri kullanırlar. Kavramsal ve uygulama modelleri gerçek yaşam durumlarının bir teori temelinde amaca yönelik temsilidir. Referans çerçeveleri ise uygulama için kılavuz araçlardır. Mosey referans çerçevelerini "problem tanımlama ve iyileştirme için kılavuzlar sağlayacak şekilde organize edilmiş teorik temelli bilgilerin bütünleştirilmiş koleksiyonları" olarak tanımlamaktadır. Bu nedenle ergoterapistler değerlendirme ve müdahalede izleyecekleri bir kılavuz olarak referans çerçevelerini kullanırlar.
Ruh sağlığında ergoterapi yaklaşımları belirli referans çerçevelerinde gerçekleştirilmektedir. Bu kitapta bazılarını daha geniş bulabileceğiniz referans çerçevelerini özetleyecek olursak;
Davranışsal Referans Çerçevesi: Davranışları şekillendirmek uyumlu davranışları artırmak uyumsuz davranışları azaltmak için davranış değişikliğinin kullanılmasıdır. Uygulamada davranış değişikliğini kullanan ergoterapistler genellikle sosyal beceri eğitimine ihtiyaç duyan kişilerde beceri geliştirmeyi hedefler.
Bilişsel-Davranışsal Referans Çerçevesi: Davranışlar düşünceler duygu fizyolojik tepkiler ve çevre olmak üzere yaşam deneyiminin birbiriyle ilişkili beş yönüne odaklanır. Çerçevenin temelini Beck'in (1976) hiyerarşik biliş seviyelerinde en erişilebilir düşüncelerden (otomatik düşünceler) başlayıp "inançlara" (koşullu inançlar) ve ardından "çekirdek şemaya" (mutlak inançlar) taşıması oluşturur. Bilişsel-Davranışsal Referans Çerçevesi'ne göre müdahaleler derin nefes alma sistematik duyarsızlaştırma etkinlik günlükleri ve etkilenmiş bilişsel işlevi olan (kaygı fobiler vb.) kişiler için dereceli aktivite planlaması gibi bilişsel davranış tekniklerini içerir.
Gelişimsel Referans Çerçevesi: İnsan gelişiminin bebeklikten yetişkinliğe kadar bir dizilim içinde gerçekleştiğini öne sürer. İnsanların dinamik olduğu ve bireysel davranışların gelişimdeki önceki aşamalardan köken aldığı teorisine dayanır. Gelişimsel Referans Çerçevesi duyu bütünlüğü bilişsel beceri ikili etkileşim becerisi grup etkileşimi becerisi öz kimlik becerisi ve cinsel kimlik becerisi olmak üzere 6 uyarlanabilir beceri alanı içerir. Terapistler kişilerin bu becerileri geliştirmelerine ve yaşa uygun aralıklarla kilometre taşlarında beceri kazanmalarına yardımcı olmak ve uyumsuz davranış ve becerilerin gelişmesini önlemek için çalışırlar.
Rollerle İlişkili Aktivite (Okupasyon) Adaptasyonu Referans Çerçevesi: Kişinin kendi algıladığı anlamlı okupasyonların kullanımını ve kısıtlılığın üstesinden gelmek için adaptasyon cevabını birleştiren bir ergoterapi referans çerçevesidir. Müdahale planlaması sırasında kişilerden çevrelerine ve rollerine göre beceri kazanmak istedikleri anlamlı aktiviteleri seçmeleri istenir. Rollerle İlişkili Aktivite (Okupasyon) Adaptasyonu Referans Çerçevesi bir ergoterapi referans çerçevesi olmakla birlikte model olarak da kabul edilmektedir.
Psikodinamik Referans Çerçevesi: Kökeni Freud'un ego teorilerinde ve sağlıklı ilişkiler geliştirme ve sürdürmedeki rollerine dayanır. Ego savunma mekanizmasında bir problem olduğunda çatışmalar ortaya çıkar. Terapiler keşfedici ve destekleyici olmak üzere iki yaklaşıma odaklanır. Keşfedici müdahaleler sorunları çözmek ve duyguların ifadesini desteklemek için çatışmaların yüzeye çıkmasına yardımcı olur. Destekleyici müdahaleler ego savunma mekanizmasını güçlendirirken çatışmaları bilinçaltında saklı tutar. Her iki yaklaşımın da amacı tipik psikososyal gelişimi ve sosyal etkileşimi geliştirmektir.
Psikoanalitik Referans Çerçevesi: Danışan terapist ve "yapma" arasındaki duyguları tanımlayan Vivaio modeline (MOVI) dayanmaktadır. Bu üç öğenin her biri geçmiş veya şimdiki ilişkilerle dinamik aktarım veya bilinç dışı bağlantı olarak adlandırılan unsurları oluşturmak için iletişim kurar ve birbirini etkiler. Ergoterapistler "yapmanın" anlamını ve terapötik ilişkinin bilinçdışı unsurlarını değerlendirmek için psikoanalitik referans çerçevesinden yararlanırlar.
Psikospritüel Referans Çerçevesi: Maneviyat sağlık ve iyi olma halinin davranışlardaki ifadesine odaklanır. Maneviyat; oluş anlam varlık merkezcilik bağlantılılık ve aşma olmak üzere altı boyuttan oluşan bir yapı olarak kabul edilir. Tüm boyutlar birbiriyle bağlantılıdır ve bir veya daha fazla boyut sınırlanmışsa manevi okupasyon olumsuz etkilenir.
Rol Kazanımı Referans Çerçevesi: Öğrenme teorisine dayanan Rol Kazanımı Referans Çerçevesi bireylerin sosyal ortamlarda işlev görmelerine yardımcı olan yaşam becerilerini nasıl öğrendiklerini ele alır. Ergoterapistler danışanları yeni sosyal rollerin nasıl öğrenileceği ve benimseneceği çoklu roller arasında geçiş yapılması ve mevcut rollerdeki değişikliklere uyum sağlanması konularında destekler.
Bu kitapta ayrıca ruh sağlığında sıklıkla kullanılan Vona du Toit Yaratıcı Beceriler Modeli ve İyi Yaşamlar Modeli ile ilgili ayrıntılı bilgileri okuyabileceksiniz.
Yıllar içinde biriken deneyimle ortaya çıkan ve bugün büyük bir heyecanla paylaştığımız bu kitap çağdaş bakış açısıyla kişi merkezli ve kanıta dayalı bir yaklaşımla hazırlandı. Kitap dört kısımdan oluşmaktadır. 1. kısımda ruh sağlığı uygulamaları ile ilgili temel bilgiler 2. kısımda değerlendirme yöntemleri 3. kısımda ergoterapi yaklaşımları ve 4. kısımda farklı ruh sağlığı problemlerinde ergoterapi uygulamalarına ilişkin bölümler yer almaktadır. Kitabın bu tasarımı okuyucuya ruh sağlığında ergoterapi bakışına bütüncül ve kapsamlı bir yaklaşım sunmaktadır.
Ruh sağlığı bozukluğu zordur; rolleri hedefleri umutları erteler. Her birey yaşamın içinde bulunma kendini gerçekleştirme dolu dolu yaşama hakkına sahiptir. Bu hakka katkı sunabilmek amacıyla çok disiplinli olarak yürütülen ruh sağlığı rehabilitasyonu ekibinin bir üyesi olan ergoterapistlere ilham vermesi ve yol göstermesi umuduyla bu kitabı hazırladık. Pek çok farklı disiplinden çok değerli uzmanlar istekle ve heyecanla deneyimlerini paylaştılar; odak noktası katılım olan bu kitaba katkı sundular.
Önsözün sonunda birkaç kelimem de kariyerlerini ergoterapi vizyonu ile şekillendiren mesleklerine ve hedeflerine tutkuyla bağlı olan bu kitabın editörleri Hatice Abaoğlu ve Zeynep Çelik Turan hakkında. Bu kitap arkadaşlarımla birlikte yürüdüğüm yolun ürünüdür. Hiç şüphem yok ki alanı ve bu kitabı daha iyi noktalara taşıyacaklardır. Bugün olduğu gibi yarın da...
Ergoterapistlere ve ergoterapiye gönül veren herkese yararlı olması dileklerimle....
Prof. Dr. Esra AKI
Hacettepe Üniversitesi 2022