Cezmi iki cilt olarak planlansa da bir cilt olarak 1880'de basılır. Türk Edebiyatının ilk tarihi romanı olan eser vatan şairi ve yazarı Namık Kemal'in İntibah'dan sonra ikinci romanıdır. 16. yüzyılda geçen eserin roman karakterlerinden Cezmi yiğit bir Osmanlı sipahisidir ve eser onun etrafında şekillenir. Cezmi aynı zamanda şair ve bilgili bir insan olarak anlatılır.

2. Selim devrinde geçen roman ilk olarak İstanbul'da başlar Azerbaycan ve İran'da devam edip Tebriz Sarayı'nda sona erer. İran ile Osmanlı İmparatorluğu arasında savaş başlamıştır. Cezmi ise bu savaşa gönüllü asker olarak katılmıştır. Cezmi ile Adil Giray bu savaş vesilesiyle tanışmışlardır. Savaşta Osmanlı orduları üstün gelmektedir fakat Adil Giray ve kardeşi Gazi Giray esir düşmüştür bu noktadan sonra romanın büyük ve önemli bir kısmı Tebriz Sarayı'nda Adil Giray Perihan ve Şehriyar arasında geçmektedir. Daha sonra bu iki kadın Adil Giray'a aşık olmuştur. Perihan Adil Giray'a gönlünü kaptırmıştır ve Osmanlı'nın da desteği ile İran saltanatında söz sahibi olmak istemektedir. Şehriyar ise bunu haber alır. Taraflar arasında ciddi mücadeleler yaşandıktan sonra Perihan Şehriyar ve Adil Giray ölür; Cezmi ise ağır yaralanır. Daha sonra ağır yaralanan Cezmi derviş kılığına girerek ülkesine geri döner.