En Eski Çağlardan Rus İşgaline Türkistan'ın ve Türkistan Hanlıklarının Tarihi başlıklı bu önemli eserin birinci bölümünü yazan Denison Ross en eski zamanlardan başlayarak Buhara Hanlığı'na kadar Türkistan'da hüküm süren birçok hanedanın tarihini titiz bir şekilde ele alır. Eser özellikle İslam fetihlerinin başlangıç aşamasındaki Türkistan tarihi için en iyi kitaplardan biridir. Müellifin 1895 ve 1898 yıllarında Mirza Haydar Duğlat'ın Tarih-i Reşidî isimli eserini İngilizce neşretmesi elinizdeki kitabı yazarken kendisini kuşatan tarihî coğrafya ve etnografya ile ilgili güçlüklerin pek çoğuyla baş etmesine olanak sağlamıştır. Şarkiyat eğitimini sağlam temellere oturtması ise Arap ve Fars kaynaklarını vasıtasız kullanmasını sağlamıştır. Denison Ross sadece büyük âlim Zeki Velidi Togan'la değil Türkistan'ın kadim tarihini aydınlatmak için mühim çalışmalar yapan Vasiliy Vasilyeviç Grigoryev (1816-1881) Vladimir Vladimiroviç Velyaminov-Zernov (1830-1904) ve Valentin Alekseyeviç Jukovskiy (1858-1918) gibi St. Petersburg âlimleriyle de irtibat kurmuştu. Dahası Tarih-i Taberî'yi kullanan ilk âlimlerden biridir. Bu önemli kaynağı tercüme etme zevki onu öylesine kendinden almıştı ki İslam fetihlerinin ilk döneminde Horasan valilerine ve özellikle de Kuteybe b. Müslim'e kitabında geniş bir yer ayırmış ve ona özel ehemmiyet atfetmiştir. Kuteybe'nin parlak kariyeri ve dramatik sonu tarihçilerin elinde daha önce hiç bu kadar âdilane ele alınmamıştır. Müellifin verdiği hükümler genellikle mükemmeldir ve çoğunlukla birinci el kaynaklara istinat eder.
Kitabın ikinci kısmını telif eden Francis Henry Skrine ise İngiliz Hariciyesi adına Hindistan'da muhtelif görevler ifa eden sivil memur gezgin ve müsteşriktir. Genel okuyucuya hitap eden âlim bir seyyahın bakış açısıyla Türkistan hanlıklarının Ruslar tarafından işgalini ve Rus idaresindeki Türkistan'ın o devirdeki durumunu ustaca tasvir etmiştir. Mevzuya Rus Devleti'nin teşekkülü ve gelişimiyle başlar ve sonraki bölümlerde Türkistan hanlıklarının işgalini anlatır. Ayrıca Rusya'nın XIX. yüzyılın sonlarındaki durumundan da bahseder. Burada Rus yayılmacılığının tarihî özetinin dışında müellifin kişisel gözlemlerini yansıtan kısımlar yetkin bir görgü şahidi ve bir diplomat tarafından kaleme alındığı için hayli kıymetlidir. Dr. Resul Şahsi'nin yine notlandırarak Türkçeye çevirdiği bu önemli eser Türkistan çalışmalarına bütüncül yaklaşımın önemini bir kez daha ortaya koymaktadır.
Serkan Acar